خون

خون نوعی بافت پیوندی است که به طور منظم و یک طرفه در رگ های خونی جریان دارد و دارای دو بخش است:

خوناب که حالت مایع دارد و بخش یاخته ای که گویچه های قرمز،گویچه های سفید و گِرده ها (پلاکت)را شامل میشود.

اگر مقداری از خون را گُریزانه (سانتریفیوژ)  کنیم، دو بخش خون از هم جدا میشود و میتوان درصد هر کدام را مشخص کرد. معمولاً در فرد سالم و بالغ 55 درصد حجم خون را خوناب و 45 درصد را یاخته های خونی تشکیل میدهند (شکل 3)

                                  .

به درصد حجمی یاخته های خونی، خون بَهر (هماتوکریت( گویند. افزایش آن تا 50 درصد مشکلی ایجاد نمیکند ولی بیش از آن باعث افزایش غلظت خون میشود و خطرناک است. از وظایف خون، انتقال مواد غذایی، اکسیژن، کربن دی اکسید، هورمون ها و مواد دیگر است و از همین طریق ارتباط شیمیایی بین یاخته های بدن را امکان پذیر میسازد و به تنظیم دمای بدن و یکسان کردن دما در نواحی مختلف بدن کمک میکند. همچنین در ایمنی و دفاع در برابر عوامل خارجی نقش اساسی دارد و در هنگام خونریزی، به کمک عواملی، از هدر رفتن خون جلوگیری میکند.

بیش از 90 درصدِ خوناب، آب است که در آن پروتئین ها، مواد غذایی، یونها و مواد دفعی حل شده اند. پروتئین های خوناب نقش های گوناگونی دارند از جمله حفظ فشار اسمزی خون،انعقاد خون و ایمنی بدن. آلبومین، در ، انتقال مواد، تنظیم pHحفظ فشار اسمزی خون و انتقال بعضی از داروها مثل پنیسیلین نقش دارد. فیبرینوژن، در انعقاد خون و گلوبینها در ایمنی و مبارزه با عوامل بیماریزا اهمیت دارند. همچنین انواع گلوبینها و هموگلوبین با جذب و انتقال یونها میتوانند در تنظیم pH خون مؤثر واقع شوند.

وجود یون های پتاسیم و سدیم در خوناب، اهمیت زیادی دارد چون در فعالیت یاخته های بدن نقش کلیدی دارند. مواد غذایی خوناب شامل کربوهیدرات ها و آمینواسیدها است. اوره، کربن دی اکسید و لاکتیک اسید نیز از جمله مواد دفعی آن هستند.

بخش دوم خون شامل گویچه های قرمز، گویچه های سفید و گِرده ها هستند که دو گروه اول، یاخته های خونی و گِرده ها،قطعاتی از یاخته هستند. در یک فرد بالغ، تولید یاخته های خونی و گِرده ها در مغز قرمز استخوان انجام میشود. در مغز استخوان یاخته های بنیادی وجود دارند که با تقسیمات خود، این بخش خون را تولید میکنند.

البته در دوران جنینی، یاخته های خونی در اندام های دیگری مثل کبد و طحال نیز ساخته میشود. یاخته های بنیادی مغز استخوان، یاخته هایی هستند که توانایی تقسیم و تولید چندین نوع یاخته را دارند. ابتدا این یاخته ها تقسیم میشوند و دو نوع یاخته را ایجاد میکنند: یاخته های بنیادی لنفوئیدی که در جهت تولید لنفوسیت ها عمل میکنند و یاخته های بنیادی میلوئیدی که منشأ بقیة یاخته های خونی هستند (شکل 32)

یاخته های خونی قرمز:

در انسان بیش از 99 % یاخته های خونی را گویچه های قرمز تشکیل میدهند که به خون، ظاهری قرمز رنگ میدهند. این یاخته های کروی که از دو طرف، حالت فرو رفته دارند، در هنگام تشکیل در مغز استخوان، هسته خود را از دست میدهند و میان یاخته آنها از هموگلوبین پر میشود (شکل 32)

نقش اصلی گویچه های قرمز، انتقال گازهای تنفسی است.متوسط عمر گویچه های قرمز 120 روز است. تقریباً یک درصد از گویچه های قرمز، روزانه تخریب میشود و باید جایگزین شود تخریب یاخته های خونی آسیب دیده و مرده در طحال و کبد انجام میشود. آهن آزاد شده در این فرایند یا در کبد ذخیره میشود و یا همراه خون به مغز استخوان میرود و در ساخت دوباره گویچه های قرمز مورد استفاده قرار میگیرد.

برای ساخته شدن گویچه های قرمز در مغز استخوان، علاوه بر وجود آهن  فولیک اسید و ویتامین 12B  نیز لازم است. آهن به صورت هِم به پروتئین گلوبین میچسبد و هموگلوبین را میسازد.

فولیک اسید نوعی ویتامین از خانواده B است که برای تقسیم  طبیعی یاخته ای لازم است. کمبود آن باعث میشود یاخته ها به ویژه در مغز استخوان، تکثیر نشوند و تعداد  گویچه های قرمز کاهش یابد. سبزیجات با برگ سبز تیره، حبوبات، گوشت قرمز و جگر از منابع آهن و فولیک اسیدند. کارکرد صحیح فولیک اسید وابسته به وجود ویتامین 12 Bاست. این ویتامین فقط در غذاهای جانوری وجود دارد. البته در روده بزرگ مقداری ویتامین B12 تولید میشود.

تنظیم تولید گویچه های قرمز: اگر چه تولید گویچه های قرمز وابسته به وجود آهن، فولیک اسید و ویتامین 12 Bاست؛ در بدن ما تنظیم میزان گویچه های قرمز، به ترشح هورمونی به نام اریتروپویتین بستگی دارد. این هورمون توسط گروه ویژه ای از یاخته های کلیه و کبد به درون خون ترشح میشود و روی مغز استخوان اثر میکند تا سرعت تولید گویچه های قرمز را زیاد کند. این هورمون به طور طبیعی به مقدار کم ترشح میشود تا کاهش معمولی تعداد گویچه های قرمز را جبران کند. اما هنگام کاهش مقدار اکسیژن خون، این هورمون به طور معنی داری افزایش مییابد که این حالت در کم خونی، بیماری های تنفسی و قلبی، ورزش های طولانی یا قرار گرفتن در ارتفاعات، ممکن است رخ دهد.